می‌توان گفت که ارج راه زیادی را طی کرده بود تا اینچنین در خاطرات ماندگار شود. بذر این برند توسط خلیل ارجمند کاشته شد و پس از او برادرانش به پرورش محصولات آن پرداختند.

با وجود انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و تحولات سال‌های جنگ، ارج همچنان به کار خود ادامه می‌داد؛ اما در نهایت خاموشی به سراغ آن آمد و میراث خانواده ارجمند تنها در یاد و خاطرات ایرانیان به حیات خود ادامه داد.

کارآفرینی با خانواده‌ای بروکرات

بسیاری از کارآفرینان ایرانی که در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ کار خود را آغاز کردند، خانواده‌هایی تاجرپیشه داشته و از این طریق با بازار و قوائد آن آشنا شده بودند. با این حال خلیل ارجمند، یعنی بنیانگذار کارخانه ارج دارای پدری بروکرات بود.

رحیم ارجمند و قدیسه منجم در سال ۱۲۸۸ یعنی در سالی که محمدعلی شاه از سلطنت خلع و از ایران تبعید شد صاحب پسری با نام خلیل شدند. رحیم ارجمند یکی از مدیران برجسته دولتی بود که کارش را با کارمندی در اداره پست بندرگز آغاز کرد و در نهایت به ریاست کل اداره پست ایران نیز رسید.

خلیل، یعنی فرزند ارشد این خانواده تا پایان دبیرستان در ایران به تحصیلات خود ادامه داد. او پس از پایان این دوره در بورس اعزام دانشجویان به فرانسه پذیرفته شد و در سال ۱۳۰۸ ایران را به مقصد شش ضلعی اروپا ترک کرد. او در این ایام به تحصیل در رشته مهندسی مکانیک و برق پرداخت.

پس از پایان این دوره به آلمان رفت و به مدت یک سال به کارآموزی در شرکت زیمنس مشغول شد. او در این سال‌ها هم به صورت آکادمیک و هم به صورت تجربی کسب علم کرده بود و حالا زمان آن بود که به وطن بازگردد.

بازگشت به ایران و ورود به عرصه تولید

خلیل ارجمند در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشت. او با توجه به شرایط اقتصادی آن سال‌های ایران، یعنی غلبه اقتصاد دولتی و همچنین پیشینه خانوادگی خود احتمالا گزینه‌های مختلفی برای انتخاب شغل دولتی در اختیار داشت؛ با این حال او تولید را انتخاب کرد.

یک سال پس از ورودش به ایران یعنی سال ۱۳۱۶ کارگاه ارج در نزدیکی میدان دروزاه قزوین تهران با ۸ کارگر تاسیس شد. گفته می‌شود این نام علاوه بر آنکه مخففی برای نام خانوادگی ارجمند است، از حروف اول سه کلمه یعنی آهنگری، ریخته‌گری و جوشکاری تشکیل شده که به فعالیت سال‌های ابتدایی این کارخانه یعنی ساختن در و پنجره‌ و نرده‌های فلزی مربوط است.

البته فعالیت‌های ارج به تدریج متنوع شد و محل کارخانه نیز ابتدا به شوش منتقل و پس از آن خلیل ارجمند در سال ۱۳۲۱ به تاسیس کارخانه بزرگی بیرون دروازه خراسان پرداخت. سیم دینام، لاستیک اتوموبیل، ماشین‌های جوشکاری، توربین آبی برای آسیاب، دستگاه مولد برق‌دهی، مبل و صندلی، دستگاه تهویه و شوفاژ، موتور برق، سیم نازک و عایق دار و تلمبه‌های الکترونیک همگی از محصولات کارخانه ارج در دهه ۱۳۲۰ شمسی بودند.

این کارخانه در دهه‌های بعدی نیز همچنان تولید میز و صندلی را ادامه می‌داد. با این حال پیش از آنکه ارج طعم اوج شکوفایی در صنعت لوازم خانگی را بچشد، خالق آن یعنی خلیل ارجمند چشم از جهان فرو بست. او در ۳۰ مهر ماه سال ۱۳۲۳ برای بازدید از چاه آبی که در نزدیکی کارخانه بود به داخل آن رفت اما کابل دستگاه بالابر پاره شد و خلیل ۳۴ ساله به عمق ۳۶ متری چاه سقوط کرد و از دنیا رفت. او که کارآفرینی جوان و استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران بود در گلستان جاوید تهران به خاک سپرده شد اما آنچه که بنیان‌گذاشته بود، یعنی ارج به حیات خود ادامه داد.

برخاستن از خاکستر

پس از مرگ خلیل ارجمند مدیریت کارخانه به پدر و همسر او یعنی رحیم اجمند و برازنده اشرف واگذار شد و به مدت ۱۰ سال گَرد رکود بر کارخانه نشست. با این حال در سال‌های بعدی اوضاع تغییر کرد. خلیل، دو برادر کوچکتر با نام‌های اسکندر و سیاوش داشت که به ترتیب متولد سال ۱۳۰۳ و ۱۳۰۷ بودند. این دو برادر از همان ابتدا نشان دادند که قصد دارند راه برادر بزرگتر خود را ادامه دهند.

اسکندر پس از تحصیل در دانشکده فنی تهران، برای ادامه تحصیل به آمریکا و سیاوش نیز پس از تحصیل در دانشکده فنی دانشگاه تهران به انگلستان رفت. سیاوش نیز مانند خلیل به گذراندن دوره کارآموزی در کارخانه زیمنس مشغول شد و سپس به ایران بازگشت.

در سال ۱۳۳۰ اسکندر ارجمند مدیت کارخانه را برعهده گرفت و دو سال بعد، دوران مدیریت برادر کوچکترش یعنی سیاوش و دور دوم رونق کارخانه آغاز شد. در سال ۱۳۳۷ کارخانه ارج با مهندس‌های فرانسوی و سوئدی همکاری می‌کرد و دارای ۴۰ مهندس و کارمند و ۶۰۰ کارگر فنی بود. با ورود به دهه ۴۰ و با آغاز دوره رونق اقتصادی، کارخانه ارج نیز با سرعت زیادی به رشد و توسعه خود ادامه داد.

در سال ۱۳۴۳ کارخانه به کیلومتر ۵ جاده مخصوص کرج (مکان فعلی ساختمان‌های آن) انتقال پیدا کرد. در این دوران تولید محصولات لوازم خانگی آغاز و رونق گرفته بود. در دهه ۱۳۴۰، کارخانه ارج به تولید یخچال، آبگرمکن‌های نفتی و سپس آبگرمکن‌های برقی، بخاری، ماشین‌لباسشویی و کولرهای آبی می‌پرداخت و جای خود را در خانه‌های مردم بازمی‌کرد.

گفته می‌شود که فکر تولید یخچال توسط کارخانه ارج در سال ۱۳۴۱ به صورت اتفاقی و در جریان بازدید مهندس ارجمند از یک کارخانه یخچال‌سازی در کشور دانمارک به وجود آمد. با این حال چند سال پس از تولید، یخچال ارج شهرتی باور نکردنی پیدا کرد. در سال ۱۳۴۸ نمایشگاه صنعتی در مسکو برگزار شد و علینقی عالیخانی به عنوان وزیر اقتصاد ایران در این نمایشگاه حضور یافت.

او در کتاب خاطرات خود در این باره می‌گوید: «در آخرین سفری که به شوروی کردم به آقای نوویکو، نایب نخست وزیر شوروی که قائم مقام کاسیگن نخست وزیر وقت شوروی بود، یک یخچال ایرانی ارج هدیه دادم. او فوق العاده خوشحال شد و به من تاکید کرد که راننده خودش می آید تا یخچال را ببرد و تاکید کرد مبادا یخچال را به دفترش بفرستم». حتی اگر همین حالا سری به کاخ نیاوران بزنید در اتاق مخصوص محمدرضا پهلوی یک یخچال کوچک ارج خودنمایی می‌کند که نشان از کیفیت لوازم خانگی ایرانی در سال‌های دور دارد.

علاوه بر یخچال، آبگرمکن نیز از محصولات مهم ارج بود. تولید آبگرمکن‌های برقی موجب می‌شد تا مردم بتوانند در زمینه مراقبت‌های بهداشتی مثلا استفاده از حمام شخصی یک گام رو به جلو بردارند. ظرفیت بهره‌برداری از این کارخانه در اردیبهشت سال ۱۳۵۴ به ۴۵۴ هزار و ۱۰۰ دستگاه که لوزام خانگی بودند رسیده بود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که فروش ارج از ۱۸۳ میلیون تومان در سال ۱۳۵۱ به ۳۶۸ میلیون تومان در سال ۱۳۵۳ رسیده بود. در این سال خالص کارخانه معادل ۳۷ میلیون تومان بود. در روزهای منتهی به بهمن ۱۳۵۷ تعداد کارکنان این کارخانه به ۳ هزار نفر رسیده بود. علاوه بر این تولیدات کارخانه موجب رونق کار تعمیرکنندگان لوازم خانگی و همچنین فروشندگان این صنعت بود.

یکی از نکات قابل توجه در زمینه رشد و شکوفایی ارج، پویایی این شرکت و تلاش برای متنوع کردن محصولات از طریق ایجاد همکاری با شرکت‌های خارجی مانند کلویناتور، زانوسی و بوزالن بود.

رقابت، محصول آزادی اقتصادی

یکی از مهمترین عوامل رشد و شکوفایی صنایع در هر کشوری، محترم شمردن آزادی صاحبان صنایع برای تصمیم‌گیری درباره فعالیت‌های آن‌ها است. همزمان با آغاز دوره طلایی اقتصاد ایران در دهه ۱۳۴۰، صنایع خصوصی متولد شدند و رقابت میانشان شکل گرفت. این رقابت موجب می‌شد تا صنعتگران دائما به فکر افزایش کیفیت محصولات و همچنین کاهش هزینه‌های مربوط به تولید آن به منظور کاهش قیمت باشند.

در چنین شرایطی مصرف‌کننده حق انتخاب داشت و می‌توانست محصولاتی با کیفیت بالا و قیمت مناسب را خریداری کند. یکی از رقبای اصلی کارخانه ارج در زمینه تولید لوازم خانگی، کارخانه آزمایش بود. این شرکت در سال ۱۳۳۷ توسط محسن آزمایش تاسیس شده بود و به تولید لوزام خانگی می‌پرداخت. اشتراک نوع محصولات تولیدی این دو کارخانه یعنی ارج و آزمایش موجب شد تا آن‌ها دائما با هم رقابت باشند. یکی از شعارهای تبلیغاتی کارخانه ارج، جمله‌ی «آزمایش ثابت کرد که ارج بهتر است» بود.

این جمله تا سال‌ها در یاد و خاطره بسیاری ماندگار شد. کارخانه جنرال نیز یکی از رقبای اصلی کارخانه ارج و آزمایش بود. در سال‌ها موج صنعتی شدن و همچنین واردات کالاهای خارجی موجب می‌شد تا صاحبان صنایع در هر شرایطی به بهترشدن کارشان بیندیشند. می‌توان گفت که حتی در چنین فضایی، کارآفرینانی مانند سیاوش ارجمند به قوانین دست و پاگیر دولتی برای توسعه صنایع اعتراض داشتند. سیاوش ارجمند معتقد بود که مشکلات عمده صنایع بزرگ، کاهش در بهره‌وری، مرغوبیت و مقدار تولید است که این مشکلات نیز خود از ۳ عامل سرچشمه می‌گیرند. این ۳ عامل، ماده ۳۳ قانون کار و طرز اجرای آن، آیین‌نامه انظباط مربوط به نیروی کار و در نهایت نحوه اجرای قانون سهیم شدن کارگران در سود ویژه کارگاه‌ها بود.

با وجود آنکه ارجمند به وجود چنین قوانینی معترض بود، اما رفاه کارکنان کارخانه همواره یکی از الویت‌های او محسوب می‌شد. در این سال‌ها او فعالیت‌های صنفی نیز می‌پرداخت. برای مثال در دهه ۱۳۵۰از اعضای هیئت مدیره سندیکای صنایع فلزی و لوزام خانگی بود.

افزایش رفاه کارکنان ارج

در شرایطی رونق و شکوفایی اقتصادی، معمولا رفاه افرادی که در فرایند تولید دخالت دارند افزایش می‌یابد. از سوی دیگر توجه صاحبان صنایع و مدیران یک مجموعه می‌تواند در افزایش کیفیت کارکنان بسیار موثر واقع شود. سیاوش ارجمند از جمله افرادی بود که به رفاه و همچنین سلامت کارکنان خود اهمیت زیادی می‌داد. در سال ۱۳۴۹ کارخانه ارج به همراه کارخانه صنعتی بهشهر و سپنتا طرح تاسیس خانه‌های سازمانی برای کارگران را اجرا کردند. استفاده از این خانه‌ها موجب می‌شد تا کارگران بتوانند تا زمانی که در ارج مشغول به کار هستند بدون دغدغه‌ی مسکن، به زندگی خود ادامه دهند و اجاره‌بهای کمی را بابت این خانه‌ها بپردازند.

از آنجایی که مسکن همواره یکی از بزرگترین دغدغه‌های قشر کارگری در ایران بوده در سال‌های بعدی نیز بسیاری از صنایع مانند ایران ناسیونال اقدام به ساخت چنین خانه‌هایی کردند. از سوی دیگر کارخانه ارج اولین واحد تولیدی بخش خصوصی بود برای کمک به کارکنان خود از مددکاران اجتماعی استفاده کرد. طراحان و مجریان چنین طرحی معتقد بودند که سلامت روحی نیز از اهمیت بالایی برخودار است و نشاط کارکنان به نفع کارخانه است.

به کما رفتن در ۷۹ سالگی

با وجود تمام موفقیت‌های کارخانه ارج و تعلق خاطر مردم به محصولات آن، ارج هم از برندهایی بود که با گذشت زمان به مرگ خود نزدیک می‌شد. زمانی که در سال ۱۳۹۵ خبر بسته شدن کارخانه ارج منتشر شد سیاوش ارجمند نوشت : «خبر بسته شدن شرکت صنعتی ارج قلبم را شکست و شوکی بود برای من و بسیاری از مهندسان و کارگرانی که سال‌ها برای ساختن این شرکت سخت کار کرده بودند.» تحولاتی که منجر به افول و سپس تعطیلی کارخانه ارج شد، به دوران پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات پس از آن بازمی‌گردد.

در سال ۱۳۵۸، کارخانه ارج مشمول بند ج قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران شد. این بند بیان می‌کرد که کارخانجات و موسساتی که وام‌های قابل توجه برای احداث یا توسعه از بانک‌ها دریافت کرده‌اند، در صورتی که کل بدهی آنها از دارایی خالص آنان بالاتر باشد، متعلق به دولت بوده و بقیه بدهی ایشان به عنوان طلب دولت و مردم به هر صورت که مقتضی باشد وصول خواهد شد. به این ترتیب کارخانه ارج مشمول این قانون شد.

با این حال ارج از معدود کارخانه‌هایی بود که در سال‌های پس از انقلاب نیز با کیفیت نسبی به کار خود ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب قیمت محصولات آن توسط دولت تعیین می‌شد و محصولات نه توسط بخش خصوصی بلکه با حواله‌های دولتی به فروش می‌رسید. بسیاری معتقدند که دلیل تداوم کار ارج در میانه سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰، وجود هیئت مدیره متخصص آن بود. اما تغییر هیئت مدیره در دهه ۱۳۷۰ اوضاع را تغییر داد. سال ۱۳۷۳ شرکت سرمایه‌گذاری بانک ملی سهام صنایع ملی را خریداری کرد و تعیین هیئت مدیره به سرمایه‌گذاری بانک ملی واگذار شد.

در سال ۱۳۷۶ یک اختلاس ۲۰ میلیارد تومانی در این کارخانه رخ داد. این مسئله به همراه عواملی مانند عدم به روز رسانی در تولیدات و همچنین مشکلات مالی، موجب شد تا ارج در سراشیبی سقوط قرار بگیرد.

در سال ۱۳۹۵ همزمان با پلمپ قضایی انبار کارخانه، ارج پس از ۷۹ سال رسما تعطیل شد. ۲ سال پس از تعطیلی کارخانه، در دوم مردادماه سال ۱۳۹۷، مهندس سیاوش ارجمند نیز درگذشت.

هرچند کارخانه ارج در نتیجه اتفاقات و رویدادهای چند دهه گذشته تعطیل شد اما این تعطیلی به معنای مرگ نبود بلکه نوعی به کما رفتن بود. درواقع از سال ۱۳۹۴ سهام عمده این کارخانه به بخش خصوصی واگذار شده و تلاش‌هایی برای احیای آن صورت گرفته است. از جمله اینکه مسئولین کنونی تلاش دارند تا خط تولید آن را در قالب شرت‌های دانش‌بنیان از نو راه‌اندازی کنند و به مقدار محدود تولید برخی محصولات مانند کولر گازی و نوعی بخاری جدید مبتنی بر تکنولوژی نانو را شروع کرده‌اند. امید است که ارج به مانند گذشته با سلاح کیفیت به عرصه رقابت وارد شود، که در این صورت به سرعت در بازاری که با محصولات بی‌کیفیت پر شده است دوباره دل مصرف‌کنندگان را به دست خواهد آورد.  

منابع

۱) سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، فریدون شیرین‌کام- ایمان فرجام نیا، انتشارات فرهنگ صبا

۲) کارخانه ارج از ظهور تا سقوط، شماره ۱۸۱ مجله تجارت فردا، علی‌ اصغر سعیدی

۳)قلب شکسته ارج، شماره ۲۸۱ مجله تجارت فردا، علی اصغر سعیدی

۴) شماره ۶۹ و ۷۰ مجله اتاق بازگانی تهران

۵)تاریخ صنایع خانگی ایران در دوران شاهنشاهی شکوهمند پهلوی، انتشارات سندیکای کارخانجات سازنده وسائل خانگی صنعتی ایران

۶) اقتصاد و امنیت، خاطرات علینقی عالیخانی، انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

۷) شماره ۲۳ ماهنامه داخلی کارخانه بهشهر، بهمن ۱۳۴۹

۸) کارخانه ارج، شماره ۲۹ پادکست رادیو نیست