به گزارش کارآفرین نیوز؛ در ابتدای این هفته آب رهاسازی شده از سمت افغانستان وارد چاه‌نیمه‌های سیستان شد و به گفته مسئولان وزارت خارجه، رایزنی‌ها جهت تداوم و تثبیت جریان پایدار آب ادامه خواهد داشت بطوریکه تاکید کردند تحویل حقابه ایران شاخص مهمی برای سنجش تعهدات هیات حاکمه سرپرستی افغانستان در عمل به تعهدات بین المللی در قبال ایران است.
هیرمند یا هلمند، رودی است که از ولایت هلمند افغانستان روان شده و به دریاچهٔ هامون که دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران است می‌ریزد. رود بزرگ هیرمند از رودهای پرآب افغانستان و آسیا به‌شمار می‌رود که سالانه میلیاردها متر مکعب آب در آن جریان می‌یابد و طول آن ۱۱۰۰ کیلومتر است.
مرور اختلافات دو سدهای بر سر آب
حقابهٔ ایران از هیرمند، به دادخواست حقوقی ایران از آب رود هیرمند در منطقهٔ سیستان اشاره دارد، این رود در گذشته در هر دو کشور افغانستان و ایران جاری بوده‌است و از سال ۱۸۵۷ میلادی که هرات به موجب معاهده پاریس از ایران جدا شد، مرتبا اختلاف ایران با افغانستان بر سر حقابه هیرمند وجود داشته است تا اینکه پس از جریانات مربوط به عهدنامه صلح ایران و انگلیس در سال های ۱۸۵۷ تا ۱۸۷۲ میلادی، در سوم اسفند ۱۳۱۵ شمسی، ایران و افغانستان با امضای پروتکل موقت قرار گذاشتند هر مقدار آبی که به بند کمال خان برسد، به صورت مساوی میان دو کشور تقسیم شود.
اما علیرغم اینکه مجلس ایران این توافق را تصویب کرد، مجلس افغانستان حاضر به تصویب آن نشد و در پی آن، افغان‌ها شروع به کندن نهرهای بقرا و سراج به صورت مهندسی شده کردند که ایران را از بخش عمده آب هیرمند محروم می کرد.
سپس موضوع کندن نهر در افغانستان و کاهش آب هیرمند برای ایران پس از شهریور ۱۳۲۰ به عرصه عمومی و رسانه‌ها کشیده شد. این اتفاقات طی سال ها باعث مهاجرت مردم سیستان شد و طی دهه ها اختلافات وجود داشت تا اینکه سرانجام در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ گزارش کمیسیون دلتا به امضاء طرفین رسید و مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد، در خرداد ماه ۱۳۵۲ هر دو مجلس قانون‌گذاری دو کشور، این توافق را تصویب کردند.
براساس این معاهده، حقابه ایران ۲۶ متر مکعب در ثانیه آن‌هم در سال‌های معمولی ونرمال آبی می‌باشد. این معاهده، سال معمولی و نرمال آبی را نیز تعریف کرده است که براساس سنجش مرکز سنجش دهراوود مشخص می‌شود و آن هم طوری است که یک سال نرمال آبی در حوزه دریایی هلمند چیزی حدود شش میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب آب می‌باشد. براساس محاسبه حقابه ایران سالانه به ۸۲۰ میلیون مترمکعب می‌رسد. در ماده پنجم این معاهده، نوشته شده است که افغانستان با حفظ حقابه ایران، حق هرگونه استفاده از دریای(رود) هلمند را دارد. هم‌چنان پیش‌بینی شده که ایران حق استفاده اضافه از آنچه که مشخص شده، ولو که دریای هلمند پرآب هم باشد را ندارد.
علیرغم معاهده مذکور، از اواخر دهه ۷۰ شمسی و هنگامی که بارش ها رو به کاهش رفت از میزان ورودی آب هیرمند نیز کاسته شد و با استفاده های مختلف از هامون در داخل کشور، شاهد خشک شدن دریاچه هامون به عنوان هفتمین تالاب بین المللی جهان بودیم.
در ماده ۹ معاهده ایران و افغانستان آمده است: در صورت بروز اختلاف در تعبیر یا اجرای (تطبیق) مواد این معاهده، طرفین اولاً از طریق مذاکرات دیپلماتیک؛ ثانیاً از طریق صرف مساعی‌جمیله مرجع ثالث برای حل اختلاف سعی خواهند کرد و در حالی که این دو مرتبه به نتیجه نرسد اختلاف مذکور بر اساس مورد مندرج در پروتکل‌شماره ۲ ضمیمه این معاهده به حکمیت محول می‌شود.
در پروتکل شماره ۲ که ضمیمه معاهده است نیز روش تعیین حکمیت برای رفع اختلافات مشخص شده است.
گام‌های رییس‌جمهور فراری برای کاهش حقابه
قریب ۱.۵ سال بود که از افتتاح سد کمال خان بر روی رودخانه مشترک ایران و افغانستان بوسیله اشرف غنی می‌گذشت اما برخلاف وعده رییس جمهور فراری این کشور، هنوز یک قطره از حقابه ایران از این رودخانه رهاسازی نشده بود.
این شرایط در حالی بود که افغانستان پس از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۱ میلادی، معاهده تقسیم آب رودخانه هیرمند را به صورت یک طرفه کنار گذاشت و در اقدامی غیر قانونی حقابه این رودخانه مشترک مرزی را رهاسازی نکرد و در ۲ دهه گذشته از اجرای این معاهده سرباز زده و با ایجاد سدهای فراوان بر روی این رودخانه، تمام آب آن را به کنترل خود درآورده بود و نهایتا در فروردین ۱۴۰۰ سد کمال خان در نزدیکی مرز ایران را به بهره برداری رساند تا جلوی اندک سیلاب های غیر قابل کنترل هیرمند را نیز مهار کند.
البته اشرف غنی احمدزی رئیس جمهور سابق افغانستان در مراسم بهره برداری از سد کمال خان در ولایت نیمروز افغانستان، ادعای پایبندی به معاهده تقسیم آب را تکرار کرده و گفته بود: آنچه در معاهده آب میان ایران و افغانستان آمده عملی می شود اما زیادتر از تعهد، نیازمند مذاکره است، ولی به فاصله کوتاهی در تناقضی آشکار، مبادله «آب مفت در برابر نفت مفت» را مطرح کرد که به روشنی سیاست دولت رییس جمهور فراری افغانستان را در قبال عدم پایبندی به معاهده تقسیم آب هیرمند نشان می داد.
خشک شدن هامون، تبدیل شدن این تالاب به بزرگ ترین چشمه تولید گردوغبار در شرق ایران و غرب افغانستان، آلوده شدن و کاهش شدید کیفیت هوای صدها شهر و روستا در ایران و افغانستان تنها بخش هایی از پیامدهای زیست محیطی بی توجهی افغانستان به بستن آب هیرمند بود.
آنچه احتمال پایان بدعهدی افغانستان درباره حقابه هیرمند را پرنگ تر می کرد منافع مشترک دو کشور در مسائل زیست محیطی ناشی از خشکی هامون بود چراکه یک سوم این تالاب بین المللی در افغانستان قرار دارد و گردوغبار ناشی از آن تا مرکز افغانستان پیش می‌رود.
پیگیری‌ها و رایرنی‌ها
علی اکبر محرابیان وزیر نیرو در اسفندماه سال گذشته، با اشاره به قول مقامات افغانستان برای رهاسازی آب رود هیرمند، گفت: تاکنون هیچ اتفاق خاصی در این زمینه رخ نداده و ما به طرف افغانستانی تذکر دادیم که اینکار زودتر انجام شود و جبار وطن فدا مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو نیز اعلام کرد که عذر طرف افغان برای تحویل ندادن آب هیرمند به ایران پذیرفته نیست.
وزارت انرژی و آب طالبان در بیانیه ای تاکید کرد که طالبان به معاهده آب هیرمند پایبند است، و از سه هفته پیش از اسفند ۱۴۰۰، آب سد کمال خان را به سمت ایران باز کرده است اما برخی بررسی ها نشان داد که وجود یک خاکریز در ایران، مانع اصلی رسیدن آب هیرمند به هامون است اما مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو در پاسخ به ابهاماتی که درباره موانع رسیدن آب هیرمند به ایران مطرح شده بود، گفت: رودخانه هیرمند وقتی به مرز ایران می‌رسد، وارد مخازن چاه نیمه شده و عملا هیچ خاکریزی نمی‌تواند وجود داشته باشد.
سپس به گفته مقامات اداره امور حکومت طالبان، به منظور بررسی کارهای باقی مانده و تکمیل سد کمال خان و بخش‌آباد در ولایات نیمروز و فراه، هیاتی تعیین شد و امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران نیز اعلام کرد هیات عالیرتبه‌ای از وزارت نیروی ایران برای بررسی و رفع موانع موجود در مورد حقآبه عازم افغانستان می‌شود.
ملامتقی سرپرست وزارت خارجه افغانستان نیز در گفتگوی تلفنی با وزیر امور خارجه ایران، روابط دو کشور را برادرانه و در مسیر کمک به ملت افغانستان توصیف کرد و با استقبال از سفر هیات وزارت نیروی کشورمان گفت: ما نسبت به حقآبه ایران متعهد هستیم و زمانی که آب موجود باشد، آنرا به سوی ایران روان می سازیم.
البته پیش از این، در خردادماه هیاتی از وزارت انرژی و آب دولت طالبان به ریاست فاروق اعظم مشاور ارشد این وزارتخانه برای رایزنی در خصوص قرارداد حقابه میان دو کشور ایران و افغانستان به تهران سفر کرده بود.
چندی پیش نیز علی سلاجقه معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده بود که مسئولان افغانستان زیر بار اعداد و ارقام ایران در خصوص حقابه هیرمند نمی‌روند.
به گفته کارشناسان، یک انحراف آبی هم در افغانستان رخ داد در واقع خارج از سیر عادی مسیر آب، آب را از هیرمند برای منطقه گودزره در افغانستان ارسال کردند این منطقه دشتی عمیق و شوره زار است و هیچ کاربردی هم ندارد اما حجم زیادی آب را با ارسال به این منطقه هدر دادند و به تلخاب تبدیل شد و آبی به تالاب هامون نرسید.
این در حالی است که ۵ شهرستان هیرمند، نیمروز، زابل، هامون و زهک در اطراف تالاب بیش از ۴۰۰ هزار نفر جمعیت را در خود جای داده است که زندگی تمام آنها متاثر از این تالاب است، همه آنها در بخش های کشاورزی، دامداری، گردشگری و صیادی مشغول به کار بودند که همه تحت تاثیر خشک شدن تالاب قرار گرفته است.
رهاسازی آب هیرمند
احمد وحیدی وزیر کشور نیز دستور تشکیل قرارگاه سیستان را در قالب طرح رزاق با هدف حمایت از مردم سیستان صادر کرد که در قالب آن یک سری اقدامات حمایتی از مردم سیستان در دولت سیزدهم انجام می شود، در واقع با هدف معیشت مردم ایجاد می شود تا تصمیمات درستی در این مسیر گرفته شود و گشایشی برای مردم آن منطقه شود. این وزیر دولت سیزدهم همچنین پیگیری حقابه هیرمند را از دستور کارهای خود برشمرد.
پیگیری های مدیران دولت سیزدهم نهایتا نتیجه داد و در روزهای گذشته با رسیدن آب هیرمند به «سد جریکه» در نقطه مرزی میان ایران و افغانستان و ورود این آب به کشورمان بخشی از آب سیلاب‌های افغانستان رهاسازی شد.
حاصل این پیگیری‌ها و انتصاب پست مهم نمایندگی ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان، همین بود که از ابتدای سال جاری، هیأت حاکمه افغانستان که خود نیز از ابتدا با تأمین حقابه ایران موافق و بر آن تأکید می‌کرد، تاکنون دوبار اقدام به رهاسازی آب پشت سد کمال‌خان به سمت ایران کند موضوعی که خود می‌تواند راه تعامل میان دو کشور همسایه را هموار سازد.
البته این نکته را باید مدنظر داشت که با توجه به موقعیت سد کمال‌خان، حدود ۶۵درصد آب رهاسازی شده برای مصرف مردم جنوب غرب این کشور خواهد بود و حدود ۳۵ درصد از آن به سمت کشورمان سرازیر می‌شود بنابراین باید منتظر ماند و دید که با توجه به حجم خشکسالی گسترده در افغانستان و همچنین عدم لایروبی مسیر آب و برخی مشکلات فنی دیگر چه میزان از حقابه کشورمان در این مرحله تأمین می‌گردد و در آینده حقابه ایران از هیرمند تا چه میزان تثبیت می گردد.
نظر شما